पाकिस्तानद्वारा परमाणु युद्धको सम्भावना कति ? तथ्य सहित विश्लेषण हेरौ ।

दक्षिण एशिया विश्वकै सबैभन्दा संवेदनशील भूराजनीतिक क्षेत्रहरूमध्ये एक मानिन्छ। भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध ऐतिहासिक, धार्मिक, भू-राजनीतिक र सामरिक कारणले सधैं तनावग्रस्त रहँदै आएको छ। १९४७ मा ब्रिटिश भारत विभाजन पश्चात् स्वतन्त्र राष्ट्र बनेका यी दुई मुलुकहरू सन् १९४७, १९६५, १९७१ र १९९९ मा प्रत्यक्ष युद्धमा संलग्न भइसकेका छन्। पछिल्लो समय कश्मीरको सन्दर्भमा भारत र पाकिस्तानबीच पुनः चिसोपन बढेको देखिन्छ।

हालै भारतद्वारा पाकिस्तानको सीमामा गरिएको मिसाइल र ड्रोन आक्रमण, त्यसपछि पाकिस्तानको कडा प्रतिक्रिया, र दुबै मुलुकका संचारमाध्यम तथा राजनीतिक नेतृत्वद्वारा प्रयोग गरिएको युद्धोन्मुख भाषा—यी सबै घटनाले दक्षिण एशियालाई फेरि एकपटक परमाणु संकटको नजिक ल्याएको छ। यस लेखमा पाकिस्तानद्वारा परमाणु युद्धको सम्भावना, त्यसका कारणहरू, रणनीतिहरू, सम्भावित परिणाम, र अन्तर्राष्ट्रिय भूमिका सम्बन्धी विषयहरूको विश्लेषण गरिनेछ।

१. पाकिस्तानको परमाणु शक्ति विकासको पृष्ठभूमि

पाकिस्तानले सन् १९७४ मा भारतले गरेको पहिलो सफल परमाणु परीक्षण “स्माइलिङ बुद्धा” पछि परमाणु कार्यक्रमको तीव्रता बढायो। पाकिस्तानका लागि भारतसँगको शक्ति सन्तुलन कायम राख्न परमाणु हतियार विकास अपरिहार्य थियो। सन् १९९८ मा पाकिस्तानले आधिकारिक रूपमा परमाणु परीक्षण गरेपछि आफूलाई विश्वको सातौँ परमाणु शक्ति राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्‍यो।

पाकिस्तानको परमाणु शक्ति कार्यक्रम डाक्टर अब्दुल कदीर खानको नेतृत्वमा अघि बढेको थियो। पाकिस्तानले आजसम्म अनुमानित १६० देखि १७० वटा परमाणु वारहेड रहेको अनुमान छ (Bulletin of the Atomic Scientists, 2024)। पाकिस्तानले लामो दूरीसम्म मार गर्न सक्ने विभिन्न मिसाइल प्रणालीहरू विकास गरिसकेको छ, जस्तै शाहीन-I, शाहीन-II, घोरी र बाबर क्रुज मिसाइल।

२. पाकिस्तानको परमाणु नीति र रणनीति

पाकिस्तानले सन् २०२४ सम्म पनि “No First Use” (NFU) नीति स्वीकार गरेको छैन। यसको अर्थ पाकिस्तानले आवश्यक परेमा भारतविरुद्ध पहिले नै परमाणु हमला गर्न सक्छ। यस प्रकारको नीति पाकिस्तानले भारतको परम्परागत सैन्य शक्तिलाई सन्तुलनमा राख्न प्रयोग गर्दछ। भारतसँगको तुलनामा सैन्य र हवाई शक्ति कमजोर भएकाले पाकिस्तान परमाणु अस्त्रलाई “सुरक्षाको अन्तिम विकल्प” को रूपमा हेर्छ।

पाकिस्तानको रणनीति तथाकथित “फुल स्पेक्ट्रम डिटेरेन्स” मा आधारित छ, जसको अर्थ विभिन्न स्तर र अवस्था अनुसार परमाणु प्रतिकृया दिने योजना। यसमा सामरिक (tactical) र रणनीतिक (strategic) दुबै खालका परमाणु हतियार समावेश छन्। सामरिक परमाणु हतियारहरू साना र सीमित क्षेत्रमा प्रयोग हुने र परम्परागत आक्रमण रोक्न प्रयोग गरिने मानिन्छ।

३. वर्तमान तनावपूर्ण परिस्थिति: २०२५ को झलक

२०२५ को अप्रिल महिनामा कश्मीरमा भारतीय सुरक्षाफौजमाथि भएको आतंकवादी आक्रमणमा ३४ जवानको मृत्यु भएपछि भारतले पाकिस्तानलाई दोषी ठहर गर्‍यो। अप्रिलको अन्तिम साता भारतले पाकिस्तानको सीमावर्ती क्षेत्रमा सैन्य र ड्रोन आक्रमण गरेको दाबी गर्‍यो, जसमा २६ पाकिस्तानी नागरिकको मृत्यु भएको थियो। पाकिस्तानले जवाफस्वरूप भारतका २५ वटा ड्रोनहरू खसालेको र २ वटा फाइटर जेटहरूलाई निशाना बनाएको जनाएको छ।

यस तनावका क्रममा पाकिस्तानका गृहमन्त्रीले सार्वजनिक रूपमा भने, “यदि हाम्रो सार्वभौमिकता र अस्तित्वमा खतरा आयो भने हामी परमाणु विकल्पलाई नकार्दैनौं।” यस्ता अभिव्यक्तिले सम्पूर्ण क्षेत्र र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई सतर्क बनाएको छ।

४. परमाणु युद्धको सम्भावना: के पाकिस्तान साँच्चिकै त्यो कदम चाल्न सक्छ?

पाकिस्तानको निर्णय क्षमता अनेक कारकहरूसँग सम्बन्धित छ:

1. राजनीतिक दबाब र घरेलु संकट: पाकिस्तान भित्रै राजनीतिक अस्थिरता, आर्थिक संकट र सैन्य संस्थाको प्रभावशाली भूमिका यस्ता निर्णयमा निर्णायक हुन्छ। यदि सेनाले सरकारको भन्दा बढी प्रभुत्व जमाउँछ भने स्थिति नियन्त्रण बाहिर जान सक्ने जोखिम रहन्छ।

2. पारम्परिक युद्धमा हारको संभावना: भारतसँगको परम्परागत युद्धमा हारको भयले पाकिस्तानलाई “परमाणु विकल्प” प्रयोग गर्न प्रेरित गर्न सक्छ।

3. द्वन्द्वको तीव्रता र समयावधि: यदि युद्ध धेरै समयसम्म लम्बिन्छ वा पाकिस्तानको मुख्य संरचनाहरू ध्वस्त पारिन्छन् भने उ त्यसलाई अस्तित्वको संकट ठान्न सक्छ।

तर, यस्ता निर्णय सहज हुँदैनन्। पाकिस्तानको परमाणु हतियार प्रणाली “de-mated” अवस्थामा रहन्छ, जसमा डेलिभरी प्रणाली र वारहेडहरू अलग्गै रहन्छन्। यसले आकस्मिक वा भावनात्मक निर्णय लिन कठिन बनाउँछ।

५. सम्भावित असरहरू

मानव जनधनको क्षति:

बिभिन्न अध्ययन अनुसार यदि भारत र पाकिस्तानबीच सीमित स्तरमा भए पनि परमाणु युद्ध भयो भने ५० देखि १२५ मिलियन मानिसको मृत्यु हुन सक्नेछ। खासगरी जनघनत्व उच्च भएको क्षेत्रहरू—दिल्ली, लाहोर, कराँची, मुम्बई लगायतका सहरहरू सम्पूर्ण रूपमा ध्वस्त हुन सक्नेछन्।

वातावरणीय असर:

CU Boulder को अनुसन्धान अनुसार, यस्तो युद्धमा उत्पन्न कालो धुवाँले वायुमण्डलमा ठूलो असर पार्नेछ। पृथ्वीको तापक्रम औसत ३.५ देखि ९ डिग्री फारेनहाइटसम्म घट्नेछ, जसले विश्वव्यापी खाद्य प्रणालीमा धक्का पुर्‍याउनेछ।

आर्थिक असर:

दुबै मुलुकको अर्थतन्त्र ध्वस्त हुने मात्र होइन, समग्र दक्षिण एशियाली व्यापार र आपूर्ति श्रृंखला प्रभावित हुनेछ। पाकिस्तानको अर्थतन्त्र सन् २०२५ मा IMF को निगरानीमा रहेको वर्तमान अवस्थालाई हेर्दा, परमाणु युद्ध उसैका लागि आत्मघाती हुनेछ।

विश्व राजनीतिमा असर:

विश्व शक्तिहरू—जसमा अमेरिका, चीन, रूस र युरोपेली संघ—ले क्षेत्रीय युद्धलाई विश्वव्यापी संकटमा परिणत हुन नदिन हस्तक्षेप गर्न सक्छन्। विशेषगरी चीन र अमेरिका दक्षिण एशियामा आफ्नो प्रभाव कायम राख्न रणनीतिक रूपमा सक्रिय हुनेछन्।

६. अन्तर्राष्ट्रिय दबाब र कूटनीतिक प्रयास

संयुक्त राष्ट्रसंघका महासचिवले भारत र पाकिस्तानलाई तत्काल वार्तामा बस्न र युद्धको बाटो नलिन स्पष्ट आग्रह गरिसकेका छन्। चीनले दुबै पक्षसँग सन्तुलित छलफलमा अग्रसरता लिएको छ। अमेरिका पनि पाकिस्तानसँग पुरानो सैन्य र आर्थिक सम्बन्ध भएका कारण दबाब सिर्जना गर्न सक्ने अवस्थामा छ। यद्यपि, इतिहासले देखाएको छ—यदि दुई परमाणु शक्तिहरूले आक्रोश र अहंकारमा निर्णय लिन्छन् भने कुनै पनि अन्तर्राष्ट्रिय दबाब अपर्याप्त हुन सक्छ।

निष्कर्ष: उत्तरदायित्व र सम्भावनाको सन्तुलन

वर्तमान अवस्थामा पाकिस्तानबाट परमाणु युद्धको सम्भावना पूर्ण रूपमा असम्भव भन्न मिल्दैन। विशेष गरी यदि पारम्परिक युद्ध भारतले आक्रामक ढंगमा अघि बढायो भने, पाकिस्तान आफ्नो अस्तित्व जोगाउन त्यस्तो चरम निर्णय लिन सक्छ। तथापि, यसले विश्वको लागि विनाशको ढोका खोल्नेछ।

यस्तो समयमा अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीति, क्षेत्रीय संयमता, र राजनीतिक नेताहरूको परिपक्वता नै संकटको समाधान हो। सूचना प्रविधिको युगमा प्रचार, गलत समाचार, र साइबर युद्ध पनि अत्यन्त संवेदनशील विषय बन्न सक्छन्।

सामरिक रणनीतिमा अन्तिम विकल्पको रूपमा प्रयोग गरिने परमाणु हतियार कुनै पनि राष्ट्रका लागि अस्तित्व जोगाउने माध्यम होइन, बरु समग्र मानव सभ्यताका लागि खतरा हो भन्ने बोध र सहमति नै स्थायी शान्तिको आधार हुन सक्छ।