भारत–पाकिस्तान समसामयिक तनावमा नेपालको भूमिका : शान्तिको अग्रदूत
काठमाडौं, २०८२ वैशाख
दक्षिण एसियाको दुई प्रमुख राष्ट्र भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध पुनः तनावपूर्ण बन्दै गएको वर्तमान अवस्थामा नेपालले निर्वाह गर्नुपर्ने भूमिका निकै संवेदनशील, जटिल र कूटनीतिक हुन पुगेको छ। पछिल्ला केही घटनाक्रमहरूले भारत–पाकिस्तानबीचको सम्बन्धमा फेरि चिसोपन देखिएको छ, जसले सम्पूर्ण दक्षिण एसियाली क्षेत्रको शान्ति र स्थायित्वमा प्रत्यक्ष असर पार्न सक्ने संकेत देखाएको छ। यस्तो अवस्थामा नेपालले आफ्नो परराष्ट्र नीतिमा आधारित रही चतुराईका साथ यथोचित निर्णय गर्नुपर्ने समय आएको छ।
नेपालको विदेश नीति विगतदेखि नै असंलग्नता, सार्वभौमसत्ता, पारस्परिक सम्मान, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको पालना गर्ने मुल मापदण्डमा आधारित रहँदै आएको छ। भारत र पाकिस्तान दुवै नेपालका मित्र राष्ट्र हुन्। दुवैसँग ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र आर्थिक सम्बन्ध रहेका छन्। यस्तो अवस्थामा कुनै एक पक्षप्रति झुकाव राख्नु नेपालको परराष्ट्र नीति र कूटनीतिक परिपाटी विपरीत हुनेछ। त्यसैले नेपालको प्रमुख दायित्व तटस्थता, संयमता र शान्तिको पक्षमा दृढ रहनु हो।
भारत–पाकिस्तान तनावको पृष्ठभूमि
सन् १९४७ मा भारत विभाजनपछिको समयदेखि नै भारत र पाकिस्तानबीचका सम्बन्धहरू जटिल हुँदै आएका छन्। कश्मीर मुद्दा, धार्मिक असहिष्णुता, आतङ्कवाद र सीमा विवादजस्ता विषयहरूले यिनका सम्बन्धलाई पटकपटक द्वन्द्वमा परिणत गराएका छन्। पछिल्ला केही वर्षमा बढ्दो सैनिक गतिविधि, हवाई हमलाहरू, आतङ्कवादी आक्रमण र कूटनीतिक आरोप–प्रत्यारोपले दुबै राष्ट्रबीचको सम्बन्धलाई थप चिस्याएको छ।
२०२५ को सुरुवातमै पाकिस्तानमा भएको एक बम विस्फोटमा भारतलाई अप्रत्यक्ष रूपमा दोषी ठहर गर्ने प्रयास र त्यसको प्रतिकारमा भारतको कडा अभिव्यक्तिले स्थिति बिग्रिएको हो। सीमावर्ती क्षेत्रमा द्वन्द्वको सम्भावना अझै रहँदै आएको सन्दर्भमा दक्षिण एसियाको सामूहिक स्थायित्व नै खतरा पर्ने सम्भावना देखिएको छ।
नेपालको भूराजनीतिक स्थितिको महत्व
भारत र चीनबीचको सामरिक त्रिकोणमा रहेको नेपालको भूराजनीतिक अवस्थिति निकै संवेदनशील छ। भारतसँगको खुला सीमा र पाकिस्तानसँगको इस्लामिक संगठनमार्फतको कूटनीतिक सम्पर्कले नेपाललाई प्रत्यक्षरूपमा यो तनावको प्रभावबाट मुक्त राख्न सक्दैन। द्वन्द्वको स्थितिमा आपूर्ति व्यवस्थामा अवरोध, जनस्वास्थ्य र आप्रवासन समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छन्।
त्यसैले नेपालले समयमै सक्रिय कूटनीतिक पहलहरू अघि बढाउन आवश्यक छ। दुवै राष्ट्रसँग सन्तुलित सम्बन्धको निरन्तरतासहित कुनै पनि सैन्य वा आर्थिक असर नेपालमा नपरोस् भन्ने दृष्टिकोण राखेर रणनीतिक हिसाबले संवाद र समन्वय आवश्यक हुन्छ।
शान्तिका पक्षमा नेपालको ऐतिहासिक भूमिका
नेपालले विगतमा पनि अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति र सहअस्तित्वको पक्षमा स्पष्ट भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ। गुटनिरपेक्ष आन्दोलन (NAM) मा सक्रियता, संयुक्त राष्ट्रसंघीय शान्ति मिसनमा नेपाली सेनाको प्रभावशाली सहभागिता, र सार्क जस्ता क्षेत्रीय संगठनमार्फत कूटनीतिक संवादमा भूमिका निर्वाह गर्नु नेपालका शान्तिप्रेमी चरित्रका प्रमाण हुन्।
सन् २०२५ को प्रारम्भिक महिनामा नेपालले सार्वजनिक गरेको विज्ञप्तिमा दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय शान्ति र समृद्धिका लागि सबै राष्ट्रलाई संयमता, कूटनीतिक संवाद र पारस्परिक सम्मानको बाटो अपनाउन अनुरोध गरिएको छ। प्रधानमन्त्री तथा परराष्ट्र मन्त्रालयले संयुक्त राष्ट्रसंघ र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूसँग समन्वय गरी दक्षिण एसियाली सहकार्यलाई पुनः सजीव बनाउन सकिने सम्भावनाको संकेत गरेका छन्।
सार्कको पुनरुत्थानमा नेपालको अवसर
सार्कको स्थायित्व र प्रभावशीलता भारत–पाकिस्तान सम्बन्धमा निर्भर रहँदै आएको छ। पछिल्ला केही वर्षयता सार्क शिथिल अवस्थामा पुगेको छ, जसको मुख्य कारण यी दुई राष्ट्रबीचको द्वन्द्व हो। नेपाल, जसले सार्कको स्थापनामा नेतृत्वदायी भूमिका खेलेको थियो, अहिले यो मञ्चको पुनरुत्थानको प्रमुख कडी बन्न सक्छ।
नेपालले सार्क सदस्य राष्ट्रहरूलाई आव्हान गरी भारत–पाकिस्तानबीचको संवादमा सहजीकरण गर्न सक्नेछ। कूटनीतिक सम्मेलन, मध्यस्थता प्रयास, वा नागरिकस्तरीय संवादमार्फत नेपालले शान्तिपूर्ण समाधानको पहल गर्न सक्छ। यसले नेपालको कूटनीतिक प्रतिष्ठा वृद्धि गर्नका साथै दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय स्थायित्वमा योगदान पुर्याउनेछ।
संभावित संकट व्यवस्थापनका उपायहरू
नेपालले भारत–पाकिस्तान तनावको सम्भावित असरलाई ध्यानमा राखी आन्तरिक तयारीहरू समेत थाल्न आवश्यक छ। सम्भावित आप्रवासन, आपूर्ति संकट, जनस्वास्थ्य समस्या र सीमावर्ती क्षेत्रमा उत्पन्न हुन सक्ने सुरक्षाका चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न पूर्वतयारी आवश्यक छ।
सरकारले राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्, परराष्ट्र मन्त्रालय, गृह मन्त्रालय, रक्षा मन्त्रालय र आपूर्ति मन्त्रालयबीच समन्वय गरी विस्तृत कार्ययोजना तयार गर्नुपर्छ। नागरिकलाई सही सूचनाको प्रवाह, सीमामा चौकसी, राहत सामग्रीको जोहो र कूटनीतिक माध्यमबाट आश्वासन प्रदान गर्ने कार्य महत्वपूर्ण हुनेछन्।
निष्कर्ष
भारत–पाकिस्तानबीचको समसामयिक तनावले सम्पूर्ण दक्षिण एसियामा अस्थिरता सिर्जना गर्ने सम्भावना रहँदा नेपालले संयमता, तटस्थता र कूटनीतिक सक्रियता अपनाएर शान्तिको सन्देश दिनुपर्छ। नेपालको परराष्ट्र नीति असंलग्न र शान्तिप्रेमी छ, र यही आधारमा नेपालले कुनै पक्ष नलिई शान्ति स्थापनाका पहलहरूमा योगदान दिनुपर्छ।
सार्क जस्ता क्षेत्रीय मञ्चहरूको पुनः क्रियाशीलता, अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग समन्वय, संकट व्यवस्थापनको तयारी र दुवै राष्ट्रसँग संवादको सेतु निर्माण गरी नेपालले आफूलाई शान्तिको अग्रदूतका रूपमा स्थापित गर्न सक्छ। वर्तमान समयले नेपालसँग कूटनीतिक परिपक्वता र रणनीतिक चातुर्यको अपेक्षा राखेको छ। यदि नेपालले यथोचित कदम चाल्न सक्यो भने, यो केवल नेपालका लागि, मात्रै होइन सम्पूर्ण क्षेत्रका लागि आशाको किरण बन्न सक्छ।