अर्जुन शाही काठमाडौं ,
१६ वैशाख २०८२ समय ११:०५
नेपालको इतिहासमा “ग्रेटर नेपाल” को अवधारणा केवल भौगोलिक सीमाना होइन, यो नेपाली राष्ट्रिय गौरव, स्वाभिमान, र पहिचानको प्रतीक हो। पृथ्वीनारायण शाह र उनका उत्तराधिकारीहरूले १८ औं शताब्दीमा नेपालको सीमाना पूर्वमा टिस्टा नदीदेखि पश्चिममा काँगडासम्म विस्तार गरेका थिए। तर, १८१४-१६ को नेपाल-अङ्ग्रेज युद्ध र त्यसपछिको सुगौली सन्धि (१८१६) ले नेपालको यो विशाल भूभागलाई खुम्च्याएर वर्तमान अवस्थामा ल्याइपुर्यायो। प्रश्न उठ्छ– के बलियो कूटनीतिक उपस्थितिले नेपालले ग्रेटर नेपाललाई जोगाउन सक्थ्यो? बेलायतको नेपालप्रतिको चासो के थियो? सुगौली सन्धिमा नेपालले यति धेरै भूभाग किन गुमायो? सन्धिका हस्ताक्षरकर्ताहरू गजराज मिश्र र चन्द्रशेखर उपाध्याय किन नेपाल कहिल्यै फर्किएनन्? अमरसिंह थापाले देहरादूनमा किन देहत्याग गरे? बेलायतले नेपालसँग मात्र सन्धि गर्न किन बाध्य भयो? के नेपालीलाइ स्वतन्त्रता र स्वाभिमान सस्तो भएकै हो? यो लेखले यी प्रश्नहरूको गहिरो विश्लेषण गर्दै ऐतिहासिक तथ्यहरू, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय लेखहरू,र समकालीन सन्दर्भहरूको आधारमा वर्तमान शासकहरूलाई झकझक्याउने प्रयास गर्नेछ।
१. ग्रेटर नेपालको ऐतिहासिक सन्दर्भ”ग्रेटर नेपाल” को अवधारणा गोरखा साम्राज्यको विस्तारसँग जोडिएको छ। पृथ्वीनारायण शाहले १७६८ मा काठमाडौं उपत्यका एकीकरण गरेपछि नेपालको विस्तार तीव्र गतिमा अघि बढ्यो। उनका उत्तराधिकारीहरू, विशेषगरी बहादुर शाह र भिमसेन थापाको नेतृत्वमा, नेपालको सीमाना पूर्वमा टिस्टा नदी (वर्तमान सिक्किम र पश्चिम बङ्गाल) र पश्चिममा सतलज नदी (वर्तमान हिमाञ्चल प्रदेश) सम्म पुग्यो। यो विशाल भूभागमा नेपालको सांस्कृतिक, आर्थिक, र सैन्य प्रभाव थियो।तर, १८१४ मा बेलायती इस्ट इन्डिया कम्पनीसँगको युद्धले यो स्वर्णिम युगमा पूर्णविराम लगायो। सुगौली सन्धिको परिणामस्वरूप नेपालले आफ्नो एक तिहाइ भूभाग गुमायो, जसमा तराईका उर्वर भूमि, सिक्किम, कुमाऊँ, गढवाल, र काँगडा समावेश थिए। यो भूभाग गुमाउनुको कारण सैन्य पराजय मात्र थिएन, कूटनीतिक कमजोरीले पनि निर्णायक भूमिका खेल्यो।
२. बेलायतको नेपालप्रतिको चासो:बेलायती इस्ट इन्डिया कम्पनीले नेपालमा रुचि राख्नुका प्रमुख कारणहरू निम्न थिए:
तिब्बतसम्मको व्यापार मार्ग: नेपाल भारत र तिब्बतबीचको प्रमुख व्यापारिक मार्ग थियो। बेलायतले यो मार्ग नियन्त्रण गरेर तिब्बती बजारमा आफ्नो पहुँच बढाउन चाहन्थ्यो। तिब्बतको ऊन, नुन, र सुनजस्ता वस्तुहरू बेलायती व्यापारका लागि आकर्षक थिए।
तराईका जंगलका काठ: तराईका घना जंगलहरू सागौन र सालजस्ता काठका प्रचुर स्रोत थिए। यी काठहरू बेलायती जहाज निर्माण, रेलमार्ग, र अन्य औद्योगिक प्रयोजनका लागि महत्वपूर्ण थिए।
रणनीतिक बफर: नेपाल बेलायती भारत र तिब्बत (चीनको प्रभाव क्षेत्र) बीचको बफर राज्य थियो। नेपाललाई नियन्त्रणमा ल्याउनु वा कमजोर बनाउनु बेलायतको भूराजनीतिक स्वार्थ थियो।
सैन्य रणनीति: बेलायतले नेपालको पहाडी क्षेत्रमा आफ्नो प्रत्यक्ष नियन्त्रण स्थापना गर्न कठिन ठाने पनि, नेपालको सैन्य शक्तिलाई कमजोर बनाएर आफ्नो क्षेत्रीय प्रभुत्व कायम गर्न चाहन्थ्यो।यी स्वार्थहरूले बेलायतलाई नेपालविरुद्ध युद्धमा धकेल्न प्रेरित गर्यो।
युद्धको पहिलो कडी सीमा विवाद र नेपालको विस्तारवादी नीतिसँग जोडिएको थियो।
३. नेपाल-अङ्ग्रेज युद्ध र सुगौली सन्धियुद्धको पहिलो कडी नेपाल-अङ्ग्रेज युद्ध (१८१४-१६) को सुरुवात सीमा क्षेत्रमा भएको विवादबाट भयो। नेपालले पश्चिमतर्फ कुमाऊँ र गढवालमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्दा बेलायती इस्ट इन्डिया कम्पनीसँग ठक्कर खायो। बेलायतले नेपालको विस्तारलाई आफ्नो क्षेत्रीय प्रभुत्वमाथिको चुनौतीको रूपमा लियो। १८१४ मा बेलायती फौजले नेपालमाथि आक्रमण सुरु गरे, जसमा नालापानी, देहरादून, र मकवानपुरमा प्रमुख युद्धहरू भए।नालापानीको युद्धमा बलभद्र कुँवरको नेतृत्वमा नेपाली सेनाले वीरतापूर्वक लड्यो, तर बेलायतको उन्नत हतियार र सैन्य संगठनको अगाडि नेपालले हार बेहोर्नुपर्यो। युद्धको परिणामस्वरूप नेपालले सुगौली सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य भयो।
सुगौली सन्धिमा नेपालले धेरै भूभाग किन गुमायो?
सुगौली सन्धिको धारा ३ मा नेपालले निम्न भूभागहरू बेलायती इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई सुम्पनुपर्ने उल्लेख छ:
काली र राप्ती नदीबीचको सम्पूर्ण तराई क्षेत्र।सिक्किम, कुमाऊँ, गढवाल, र काँगडा।टिस्टा नदी पूर्वका क्षेत्रहरू।नेपालले यति धेरै भूभाग गुमाउनुका कारणहरू निम्न थिए।
सैन्य पराजय: बेलायतको उन्नत तोपखाना, राइफल, र प्रशिक्षित सेनाको अगाडि नेपाली सेनाको परम्परागत हतियार र रणनीति कमजोर साबित भयो।
कूटनीतिक कमजोरी: नेपालसँग बलियो कूटनीतिक रणनीति र अन्तर्राष्ट्रिय समर्थनको अभाव थियो। बेलायतले भारतका अन्य रियासतहरूसँग गठबन्धन बनाएर शक्ति सन्तुलन कायम गरेको थियो, तर नेपाल एक्लै लड्न बाध्य भयो।
आन्तरिक अस्थिरता: राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाह नाबालक थिए, र रानी ललितत्रिपुरासुन्दरीको संरक्षकत्वमा भिमसेन थापाले शासन चलाइरहेका थिए। दरबारभित्रको गुटबाजी र शक्ति सङ्घर्षले युद्ध र वार्तामा प्रभावकारी निर्णय लिन कठिन भएको थियो।
बेलायती दबाब: बेलायतले नेपाललाई रेसिडेन्ट राख्ने वा युद्ध जारी राख्ने कठोर विकल्प दिएको थियो। नेपालले युद्धको थप क्षति बेहोर्न नसक्ने भएकाले सन्धि स्वीकार गर्न बाध्य भयो।
सन्धिका हस्ताक्षरकर्ताहरु किन सधैको लागि निर्बासन भए , किन नेपाल फर्किने आट गरेनन? यो प्रश्न सधै नेपालिहरुको मनमा खडकिरहने बिजिरहने घाउ बनेर बसेको छ ।
४. सन्धिका हस्ताक्षरकर्ताहरू: गजराज मिश्र र चन्द्रशेखर उपाध्याय
सुगौली सन्धिमा नेपालको तर्फबाट गजराज मिश्र र चन्द्रशेखर उपाध्यायले हस्ताक्षर गरे। उनीहरू नेपाल फर्किएनन्, जसका सम्भावित कारणहरू निम्न थिए ।
:जनताको रोष: सन्धिका कठोर सर्तहरूले नेपालको ठूलो भूभाग गुम्यो, जसले जनतामा आक्रोश जन्मायो। नेपाल आए आफू जिबित नरहने डरले निर्बासन हुन पुगे । हस्ताक्षरकर्ताहरूलाई देशद्रोही ठानिने डरले उनीहरूले निर्वासन रोजे।
आत्मसुरक्षा: बेलायती रेसिडेन्टको उपस्थितिमा नेपालको आन्तरिक राजनीति जटिल बन्दै थियो। उनीहरूले आफ्नो सुरक्षाका लागि भारतमै बस्ने निर्णय लिए।
राजनीतिक दबाब: दरबारभित्रको गुटबाजी र भिमसेन थापाको अपमानजनक सन्धिप्रतिको आक्रोशले उनीहरूलाई नेपाल फर्किन असहज बनाएको थियो । इतिहासकारहरुको तथ्य अनुसार हस्ताक्षरकर्ताहरुलाइ उनिहरुले आर्थिक प्रलोभन देखाएको र उच्च ओदाहाको प्रलोभन अङ्ग्रेजहरुले देखाएका थिए ।
नेपालको कूटनीतिक नेतृत्वमा आत्मविश्वासको कमी र सङ्कटकालमा प्रभावकारी निर्णय लिन नसक्ने कमजोरीलाई उजागर गर्छ।
५. अमरसिंह थापाको देहरादूनमा देहत्याग: नेपाल एकीकरणका महान् योद्धा अमरसिंह थापा (सानुकाजी) बेलायतविरुद्धको युद्धमा प्रमुख सेनापति थिए। उनले काँगडा र देहरादून क्षेत्रमा बेलायती सेनाविरुद्ध वीरतापूर्वक लडाइँ गरे। तर, युद्धमा पराजय र सुगौली सन्धिपछि उनले देहरादूनमै देहत्याग गरे। इतिहासकारहरूका अनुसार, उनको मृत्युका कारणहरू निम्न थिए ।
गौरवमा चोट: ग्रेटर नेपालको ठूलो भूभाग गुमाउनु उनको लागि असह्य पीडा थियो। उनले पराजयलाई व्यक्तिगत असफलताको रूपमा लिए।
निर्वासनको जीवन: सन्धिपछि उनलाई देहरादूनमा निर्वासित जीवन बिताउन बाध्य पारियो, जसले उनको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा प्रभाव पार्यो।
वृद्धावस्था: अमरसिंह थापा त्यतिबेला वृद्ध उमेरमा थिए, र युद्धको तनाव र पराजयले उनको स्वास्थ्य बिग्रिएको थियो।उनको देहत्यागले नेपाली सङ्घर्ष र स्वाभिमानको गहिरो कथा बोल्छ। उनको बलिदान आज पनि नेपाली राष्ट्रियताको प्रतीकको रूपमा सम्मान गरिन्छ।
६. नेपालको कूटनीतिक कमजोरीको निर्णायक भूमिकाले बलियो कूटनीतिक उपस्थिति हउन सकेन जस्का कारण ठूलो भुमी छोड्नु पर्यो ।
के ग्रेटर नेपाल जोगाउन सक्थ्यो? इतिहासकार डा. रमेश ढुङ्गेल भन्छन्, “नेपालसँग सैन्य शक्ति त थियो, तर कूटनीतिक रणनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको अभावले हामीलाई कमजोर बनायो।” तत्कालीन समयमा नेपालका निम्न कमजोरीहरू थिए ।
अलग्गिएको अवस्था: नेपाल अपेक्षाकृत अलग्गिएको राज्य थियो, जसको अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिमा सीमित पहुँच थियो।
गठबन्धनको अभाव: बेलायतले भारतका रियासतहरूसँग गठबन्धन बनाएर शक्ति सन्तुलन कायम गरेको थियो, तर नेपालले छिमेकी मुलुकहरू (जस्तै: चीन, भुटान, वा अन्य रियासतहरू) सँग गठबन्धन बनाउन सकेन।
कूटनीतिक अनुभवको कमी: सन्धि वार्तामा नेपालका प्रतिनिधिहरूसँग बेलायती कूटनीतिज्ञहरूको अनुभव र रणनीतिसँग प्रतिस्पर्धा गर्ने क्षमता थिएन।यदि नेपालले युद्धअघि वा युद्धको समयमा कूटनीतिक पहल गरेको भए, सन्धिका सर्तहरू कम कठोर हुन सक्थे। उदाहरणका लागि, बेलायतलाई युद्ध लम्ब्याउन कठिन बनाउन नेपालले तिब्बत वा अन्य क्षेत्रीय शक्तिहरूसँग सम्पर्क गरेको भए परिणाम फरक हुन सक्थ्यो।
७. बेलायतले सन्धि गर्नुको कारण दुनियाँमा बर्चस्व जमाइरहेको बेलायती इस्ट इन्डिया कम्पनीले नेपालसँग मात्रै सन्धि गर्नुका कारणहरू निम्न थिए ।
युद्धको लागत: पहाडी क्षेत्रमा युद्ध लड्न बेलायतलाई आर्थिक र सैन्य रूपमा ठूलो लागत लाग्थ्यो। लामो युद्धले बेलायती स्रोतहरू खर्च हुने खतरा थियो।
नेपाली प्रतिरोध: नालापानी र देहरादूनमा नेपाली सेनाको वीरतापूर्ण प्रतिरोधले बेलायती सेनालाई प्रभावित पार्यो। पूर्ण विजय सम्भव नभएको बुझेर बेलायतले सन्धिलाई रोज्यो।
बफर राज्यको रणनीति: बेलायतले नेपाललाई पूर्ण रूपमा उपनिवेश बनाउनुभन्दा बफर राज्यको रूपमा राख्न रुचायो, जसले चीनसँगको सीमामा रणनीतिक लाभ दियो।
क्षेत्रीय स्थिरता: नेपाललाई कमजोर बनाएर बेलायतले आफ्नो क्षेत्रीय प्रभुत्व कायम गर्न सक्थ्यो, तर पूर्ण कब्जाले अन्य क्षेत्रीय शक्तिहरूसँग तनाव बढाउने जोखिम थियो।सन्धिले बेलायतलाई नेपालको ठूलो भूभाग हडप्ने अवसर दियो, तर नेपाललाई स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा कायम राख्यो।
८. शासकहरूमा फुट ल्याउने “मुख्री खलनायकका”सुगौली सन्धिको समयमा नेपालको दरबारभित्र गुटबाजी र शक्ति सङ्घर्ष प्रचलित थियो। इतिहासकारहरूले कुनै एक “मुख्री खलनायक” लाई स्पष्ट रूपमा औंल्याएका छैनन्, तर भिमसेन थापा र अन्य दरबारीहरूबीचको तनावले आन्तरिक एकतामा कमी ल्याएको थियो। उदाहरणका लागि:
थापा र पाँडे गुट: थापा र पाँडे परिवारहरूबीचको प्रतिस्पर्धाले दरबारको निर्णय प्रक्रियालाई प्रभावित गर्यो।
रानी ललितत्रिपुरासुन्दरी: नाबालक राजा गीर्वाणयुद्धको संरक्षकको रूपमा उनको प्रभाव थियो, तर उनको नीतिहरूले सधैं एकता कायम गर्न सकेनन्।
बेलायती प्रभाव: बेलायती रेसिडेन्टको उपस्थितिले दरबारभित्रका गुटहरूलाई थप उक्सायो, जसले नेपालको कूटनीतिक रणनीतिलाई कमजोर बनायो।यी आन्तरिक विभाजनहरूले युद्ध र सन्धि वार्तामा नेपालको पक्षलाई कमजोर बनायो।
९. के नेपालिहरुलाइ आफ्नो स्वतन्त्रता र स्वाभिमान सस्तो भएको हो?नेपाली जनताको स्वतन्त्रता र स्वाभिमान सस्तो होइन। सुगौली सन्धिले नेपालको ठूलो भूभाग गुमायो, तर नेपालले बेलायती उपनिवेश बन्नबाट जोगियो। यो स्वतन्त्रता अमरसिंह थापा, बलभद्र कुँवर, र अनगिन्ती नेपाली योद्धाहरूको बलिदानको परिणाम हो। नेपालको स्वाभिमान आज पनि कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा जस्ता सीमा विवादमा झल्किन्छ। यो स्वाभिमानको मूल्य अमूल्य छ, र यसलाई हल्का रूपमा लिनुहुँदैन।
१०. वर्तमान शासकहरूलाई सन्देश
सुगौली सन्धिको इतिहासले नेपालको कूटनीतिक कमजोरीको गम्भीर पाठ सिकाउँछ। वर्तमान शासकहरूले निम्न कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ ।
कूटनीतिक सुधार: कूटनीतिक नियुक्तिहरूमा योग्यता र अनुभवलाई प्राथमिकता दिने।
राष्ट्रिय एकता: सीमा विवाद र राष्ट्रिय हितका मुद्दाहरूमा राजनीतिक दलहरूबीच एकता कायम गर्ने।
भ्रष्टाचार नियन्त्रण: भ्रष्टाचारले नेपालको आर्थिक र कूटनीतिक हैसियतलाई कमजोर बनाउँछ। यसलाई नियन्त्रण गर्न कडा नीति लागू गर्ने।
अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च: संयुक्त राष्ट्र सङ्घ, सार्क, र अन्य मञ्चहरूमा नेपालको मुद्दालाई प्रभावकारी रूपमा उठाउने।कालापानी विवाद र भारत-चीनको लिपुलेक सम्झौताले नेपालको कूटनीतिक कमजोरीलाई पुनः उजागर गरेको छ। यदि वर्तमान नेतृत्वले इतिहासबाट पाठ नसिके, नेपालले थप सङ्कटको सामना गर्नुपर्ने जोखिम छ।
नेपालको कूटनीतिक कमजोरीले ग्रेटर नेपालको ठूलो भूभाग गुमाउनमा निर्णायक भूमिका खेल्यो। बेलायतको रणनीतिक स्वार्थ, नेपालको आन्तरिक अस्थिरता, र कूटनीतिक अनुभवको कमीले सुगौली सन्धिलाई अपरिहार्य बनायो। देशका खलपात्र गजराज मिश्र, र चन्द्रशेखर उपाध्यायका कथाहरूले नेपालको सङ्घर्षको गाथालाइ कमजोरी संग दाजे ।बहादुरीपुर्ण लडाइले बिरतालाइ झल्काउँछ।
नेपालको स्वतन्त्रता र स्वाभिमान सस्तो होइन सजिलै प्राप्त भएको होइन – यो अनगिन्ती बलिदानको परिणाम हो।वर्तमान शासकहरूले यो इतिहासबाट पाठ सिकेर कूटनीतिक च्यानललाई बलियो बनाउनुपर्छ। भ्रष्टाचार, आन्तरिक फुट, र कूटनीतिक कमजोरीले नेपाललाई फेरि सङ्कटमा पार्न सक्छ। नेपाली जनताको आक्रोश र राष्ट्रवादी भावनाले ग्रेटर नेपालको मुद्दालाई जीवित राखेको छ। यो सङ्कटले नयाँ जनआन्दोलनको बीउ रोप्न सक्छ, र इतिहासले देखाउँछ– जब जनताको धैर्य टुट्छ, परिवर्तन अपरिहार्य हुन्छ ।
ग्रेटर नेपाल जिबित भएको भए के प्रभाव पर्थ्यो ।”ग्रेटर नेपाल” को अवधारणा नेपाली इतिहासको गौरवशाली अध्याय हो, जसले पृथ्वीनारायण शाह र उनका उत्तराधिकारीहरूले निर्माण गरेको विशाल साम्राज्यलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यदि सुगौली सन्धि (१८१६) को कठोर सर्तहरूले नेपालको भूभाग नखुम्चिएको भए, वा नेपालले आफ्नो कूटनीतिक र सैन्य शक्तिको उपयोग गरी यो भूभाग जोगाउन सकेको भए, आजको दक्षिण एसिया र विश्वको भूराजनीतिक परिदृश्य कस्तो हुने थियो?
के नेपाल क्षेत्रीय शक्ति बनेर विश्वमा प्रभुत्व जमाउन सक्थ्यो? के अब ग्रेटर नेपाल फिर्ता ल्याउन सम्भव छ? नेपालीहरूले आफ्नो स्वाभिमान र सपना बिर्सेका हुन्, वा मृतुल्य भएका हुन्? र, यस्तो परिदृश्यमा भारतको अवस्था कस्तो हुने थियो? यो लेखले यी प्रश्नहरूको गहिरो विश्लेषण गर्दै ऐतिहासिक तथ्यहरू, अन्तर्राष्ट्रिय तथ्याङ्क, र भूराजनीतिक सिद्धान्तको आधारमा जवाफ खोज्ने प्रयास गर्नेछ। साथै, यो लेखले नेपाली जनतामा स्वाभिमान र सपनाको पुनर्जागरणको आह्वान गर्नेछ।
१. ग्रेटर नेपालको ऐतिहासिक आधार र परिभाषा”ग्रेटर नेपाल” ले १८ औं शताब्दीको गोरखा साम्राज्यको विशाल भूभागलाई जनाउँछ, जुन पूर्वमा टिस्टा नदी (हालको सिक्किम र पश्चिम बङ्गाल) देखि पश्चिममा सतलज नदी (हालको हिमाञ्चल प्रदेश) सम्म फैलिएको थियो। यो क्षेत्रमा वर्तमान नेपाल, भारतको उत्तराखण्ड, हिमाञ्चल प्रदेश, सिक्किम, पश्चिम बङ्गालका केही भागहरू, र तराईका उर्वर भूमिहरू समावेश थिए। इतिहासकार डा. रमेश ढुङ्गेलका अनुसार, यो भूभागको क्षेत्रफल करिब ५ लाख वर्ग किलोमिटर र जनसङ्ख्या त्यतिबेला १.५ करोडको हाराहारीमा थियो।सुगौली सन्धिपछि नेपालको भूभाग १,४७,१८१ वर्ग किलोमिटरमा खुम्चियो, र हालको जनसङ्ख्या करिब ३ करोड छ। यदि ग्रेटर नेपाल कायम भएको भए, आज नेपालको जनसङ्ख्या ५-६ करोड र क्षेत्रफल ५ लाख वर्ग किलोमिटर हुने अनुमान गर्न सकिन्छ।२. यदि ग्रेटर नेपाल कायम भएको भए: प्रभावहरू
(क) भूराजनीतिक प्रभाव भारत र चीनबीच रणनीतिक सन्तुलन: ग्रेटर नेपालले भारत र चीनबीचको बफर राज्यको भूमिकालाई अझ शक्तिशाली बनाउने थियो। हालको नेपालको तुलनामा ग्रेटर नेपालले तिब्बतसँगको व्यापार मार्ग र भारतको उत्तर-पूर्वी राज्यहरूसँगको सीमालाई नियन्त्रण गर्न सक्ने थियो। उदाहरणका लागि, सिक्किम र उत्तराखण्डको समावेशले नेपाललाई भारतको उत्तर-पूर्वी क्षेत्रमा रणनीतिक लाभ दिने थियो।
सीमा विवादको न्यूनीकरण: कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा जस्ता क्षेत्रहरू ग्रेटर नेपालको अधीनमा हुने भएकाले यस्ता विवादहरूको सम्भावना न्यून हुने थियो। २०१९ मा भारतले यी क्षेत्रहरूलाई आफ्नो नक्सामा समेट्दा नेपालले विरोध जनाएको थियो; ग्रेटर नेपालको अवस्थामा यस्ता विवादहरू उत्पन्न नै हुने थिएनन्।
क्षेत्रीय नेतृत्व: दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन (SAARC) मा ग्रेटर नेपालले भारतको प्रभुत्वलाई चुनौती दिँदै बलियो नेतृत्व प्रदान गर्न सक्थ्यो। हाल भारतले SAARC मा आर्थिक र कूटनीतिक प्रभाव राख्छ, तर ग्रेटर नेपालले यो सन्तुलन परिवर्तन गर्न सक्ने सम्भावना थियो।
(ख) आर्थिक प्रभाव र प्राकृतिक स्रोत: ग्रेटर नेपालमा हिमाल, पहाड, र तराईका उर्वर भूमिहरू समावेश हुने थिए। उत्तराखण्ड र हिमाञ्चलका जलस्रोतले नेपालको जलविद्युत् उत्पादन क्षमता हालको ४३,००० मेगावाट (विश्व बैंक, २०२१) बाट १ लाख मेगावाट नाघ्न सक्थ्यो। सिक्किम र तराईका जंगलहरूले काठ र पर्यावरणीय स्रोत प्रदान गर्ने थिए।
व्यापार र कनेक्टिभिटी: ग्रेटर नेपालले तिब्बत र भारतको गङ्गा मैदानबीचको व्यापार मार्ग नियन्त्रण गर्न सक्थ्यो। हालको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) मा नेपालको भूमिका सीमित छ, तर ग्रेटर नेपालले यो परियोजनामा निर्णायक प्रभाव पार्न सक्थ्यो।
कृषि र पर्यटन: सिक्किम, उत्तराखण्ड, र हिमाञ्चलका पहाडी क्षेत्रहरूले पर्यटनमा ठूलो वृद्धि ल्याउने थिए। उदाहरणका लागि, उत्तराखण्डको केदारनाथ र हिमाञ्चलको मनाली जस्ता गन्तव्यहरूले नेपालको पर्यटन आयलाई हालको २ अर्ब डलरबाट १० अर्ब डलरसम्म पुर्याउन सक्थे।
(ग) सांस्कृतिक र सामाजिक प्रभाव विविधता र एकता: ग्रेटर नेपालमा थारू, मगर, गुरुङ, गढवाली, लेप्चा, र अन्य समुदायहरू समावेश हुने थिए। यसले नेपालको सांस्कृतिक धरोहरलाई विश्वस्तरमा समृद्ध बनाउने थियो।
चुनौती: ठूलो भूभाग र विविध जनसङ्ख्यालाई एकीकृत गर्न बलियो प्रशासन र राष्ट्रवादी भावना आवश्यक पर्ने थियो। उदाहरणका लागि, भारतमा उत्तर-पूर्वी राज्यहरूमा देखिएको अलगाववादी आन्दोलन ग्रेटर नेपालमा पनि दोहोरिन सक्ने जोखिम रहन सक्थ्यो।
(घ) सैन्य प्रभाव बलियो सैन्य शक्ति: ठूलो जनसङ्ख्या र स्रोतले नेपालको सैन्य शक्तिलाई वृद्धि गर्ने थियो। हाल नेपालको सेनामा ९५,००० सैनिक छन्; ग्रेटर नेपालमा यो सङ्ख्या ३-४ लाख पुग्न सक्थ्यो।
क्षेत्रीय सुरक्षा: सिक्किम र उत्तराखण्डको रणनीतिक अवस्थितिले नेपाललाई भारत र चीन दुवैसँग सैन्य सन्तुलन कायम गर्न सक्षम बनाउने थियो।
३. के नेपाल क्षेत्रीय शक्ति बनेर विश्वमा प्रभुत्व जमाउन सफल हुन्थ्यो?
(क) क्षेत्रीय शक्तिको आधार रणनीतिक अवस्थिति: ग्रेटर नेपालको भौगोलिक अवस्थितिले भारत र चीनबीचको कूटनीतिक र रणनीतिक सन्तुलनमा ठूलो प्रभाव पार्ने थियो। उदाहरणका लागि, सिक्किमको नियन्त्रणले भारतको उत्तर-पूर्वी राज्यहरूसँगको कनेक्टिभिटीमा नेपालको प्रभाव बढ्ने थियो।
आर्थिक सम्भावना: ठूलो भूभाग र स्रोतले नेपालको GDP लाई हालको ४० अर्ब डलर (IMF, २०२३) बाट १५०-२०० अर्ब डलरसम्म पुर्याउन सक्थ्यो। यो बंगलादेश (४१६ अर्ब डलर) को तुलनामा कम भए पनि क्षेत्रीय प्रभावका लागि पर्याप्त हुने थियो।
सैन्य क्षमता: ग्रेटर नेपालको ठूलो जनसङ्ख्या र स्रोतले सैन्य शक्तिलाई बलियो बनाउने थियो। हालको नेपालको सैन्य बजेट ४५० मिलियन डलर छ; ग्रेटर नेपालमा यो २-३ अर्ब डलर पुग्न सक्थ्यो।
(ख) विश्व प्रभुत्वका चुनौती आन्तरिक स्थिरता: ठूलो भूभाग र विविध जनसङ्ख्यालाई एकीकृत गर्न आन्तरिक स्थिरता र बलियो प्रशासन आवश्यक पर्ने थियो। भारतमा उत्तर-पूर्वी राज्यहरूमा देखिएको अलगाववादी आन्दोलन ग्रेटर नेपालमा पनि दोहोरिन सक्ने जोखिम थियो।
प्राविधिक विकास: विश्व शक्ति बन्न उन्नत प्रविधि, शिक्षा, र पूर्वाधार चाहिन्छ। हाल नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) ०.६०२ छ; ग्रेटर नेपालले यसलाई ०.७ सम्म पुर्याउन सक्थे, तर अमेरिका (०.९२) वा चीन (०.७६) सँग प्रतिस्पर्धा गर्न कठिन हुने थियो।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध: विश्वमा प्रभुत्व जमाउन संयुक्त राष्ट्र सङ्घ, G20, र अन्य मञ्चहरूमा बलियो उपस्थिति चाहिन्छ। ग्रेटर नेपालले क्षेत्रीय प्रभाव त राख्ने थियो, तर विश्वस्तरमा प्रभुत्वका लागि समय र रणनीति आवश्यक पर्ने थियो।
ग्रेटर नेपाल क्षेत्रीय शक्ति बन्ने बलियो सम्भावना थियो, विशेषगरी दक्षिण एसियामा। तर, विश्वमा प्रभुत्व जमाउन आन्तरिक स्थिरता, प्राविधिक विकास, र कूटनीतिक रणनीतिमा ठूलो लगानी आवश्यक पर्ने थियो।
४. के ग्रेटर नेपाल फिर्ता ल्याउन सम्भव छ?वर्तमान भूराजनीतिक परिदृश्यमा ग्रेटर नेपालको पूर्ण भूभाग फिर्ता ल्याउन अत्यन्त कठिन, लगभग असम्भव, छ। कारणहरू निम्न छन्।
अन्तर्राष्ट्रिय कानुन: संयुक्त राष्ट्र सङ्घको बडापत्र (UN Charter) र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनले वर्तमान सीमाहरूलाई मान्यता दिन्छ। सुगौली सन्धिको आधारमा गुमेका भूभागहरू भारतको हिस्सा बनेका छन्, र ती क्षेत्रहरूको जनसङ्ख्या र प्रशासन पूर्ण रूपमा भारतमा एकीकृत छ।
भारतको शक्ति: भारत विश्वको पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्र (३.५ ट्रिलियन डलर GDP) र सैन्य शक्ति हो। उसको सैन्य बजेट ८१ अर्ब डलर छ, जबकि नेपालको ४५० मिलियन डलर मात्र। भारतले उत्तराखण्ड, हिमाञ्चल, र सिक्किमलाई रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण ठान्छ, र यी क्षेत्रहरू छोड्ने सम्भावना शून्य छ।
जनसङ्ख्याको एकीकरण: गुमेका क्षेत्रहरूमा बस्ने जनसङ्ख्या (जस्तै: उत्तराखण्डका गढवाली, सिक्किमका लेप्चा) लाई भारतमा एकीकृत गरिएको छ। तिनीहरूको सांस्कृतिक र राजनीतिक पहिचान अब भारतीय ढाँचामा ढलिएको छ।
कूटनीतिक जटिलता: ग्रेटर नेपालको दाबीले भारतसँगको सम्बन्धमा ठूलो तनाव उत्पन्न गर्ने छ, जसले नेपालको अर्थतन्त्र (जुन भारतमा ६०% निर्भर छ) लाई धराशायी बनाउन सक्छ।
सम्भावित उपाय: पूर्ण भूभाग फिर्ता असम्भव भए पनि, कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा जस्ता विवादित क्षेत्रहरूमा कूटनीतिक वार्ता र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च (जस्तै: ICJ) मार्फत समाधान खोज्न सकिन्छ। नेपालले आफ्नो ऐतिहासिक दस्तावेज र नक्साहरूलाई बलियो आधार बनाउनुपर्छ।
५. ग्रेटर नेपाल फिर्ता ल्याएर विश्वमा प्रभुत्व जमाउन सम्भव छ?ग्रेटर नेपालको भूभाग फिर्ता ल्याउन सम्भव नभए पनि, यदि काल्पनिक रूपमा यो सम्भव भएको भए, विश्वमा प्रभुत्व जमाउनका लागि निम्न चुनौती र सम्भावनाहरू हुने थिए:
सम्भावनाहरू:आर्थिक वृद्धि: ग्रेटर नेपालको जलविद्युत्, पर्यटन, र व्यापार मार्गले आर्थिक समृद्धि ल्याउने थियो।
रणनीतिक प्रभाव: भारत र चीनबीचको सन्तुलनले नेपाललाई कूटनीतिक लाभ दिने थियो।
सैन्य शक्ति: ठूलो जनसङ्ख्या र स्रोतले सैन्य क्षमता बढाउने थियो।
चुनौतीहरू:
आन्तरिक एकता: विविध जनसङ्ख्या र क्षेत्रीय असन्तुष्टिलाई सम्बोधन गर्न बलियो नेतृत्व चाहिने थियो।प्रतिस्पर्धी शक्तिहरू: अमेरिका, चीन, र भारत जस्ता विश्व शक्तिहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न प्राविधिक र आर्थिक विकासमा ठूलो लगानी आवश्यक पर्ने थियो।
अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन: विश्व प्रभुत्वका लागि UN, WTO, र G20 जस्ता मञ्चहरूमा बलियो उपस्थिति चाहिन्छ, जुन समय र रणनीति लाग्ने कुरा हो।
ग्रेटर नेपाल फिर्ता ल्याएर क्षेत्रीय शक्ति बन्न सम्भव भए पनि, विश्व प्रभुत्व जमाउन लामो समय, प्राविधिक विकास, र कूटनीतिक रणनीति आवश्यक पर्ने थियो।
६. के नेपालीहरूले स्वाभिमान बिर्सेका छन्?नेपालीहरूले आफ्नो स्वाभिमान बिर्सेका छैनन्। इतिहासले देखाउँछ कि नेपाली जनताले सधैं आफ्नो स्वतन्त्रता र पहिचानको रक्षा गरेका छन्। उदाहरणका लागि:नालापानी युद्ध (१८१४): बलभद्र कुँवरको नेतृत्वमा नेपाली सेनाले बेलायती फौजविरुद्ध वीरतापूर्ण लडाइँ लड्यो।कालापानी विवाद (२०१९): भारतले कालापानी क्षेत्रलाई आफ्नो नक्सामा समेट्दा नेपाली जनताले सामाजिक सञ्जाल र सडकमा विरोध जनाए। #KalapaniHamroHo जस्ता अभियानले राष्ट्रवादी भावना जागृत भएको देखाउँछ।जनआन्दोलनहरू: २००७, २०४६, र २०६२/६३ का जनआन्दोलनहरूले नेपालीहरूको स्वाभिमान र परिवर्तनको चाहनालाई प्रमाणित गर्छ।यद्यपि, भ्रष्टाचार, आर्थिक सङ्कट, र कूटनीतिक कमजोरीले नेपाली जनताको आत्मविश्वासमा केही कमी ल्याएको छ। तर, यो स्वाभिमान मरेको छैन; यो पुनर्जागरणको प्रतीक्षामा छ।
७. के नेपालीहरूले सपना देख्न छाडेका छन्?नेपालीहरूले सपना देख्न छाडेका छैनन्, तर तिनका सपनाहरू आर्थिक सङ्कट, बेरोजगारी, र राजनीतिक अस्थिरताले थिचिएका छन्। सामाजिक सञ्जालमा #GreaterNepal र #BackOffIndia जस्ता अभियानहरूले युवा पुस्तामा राष्ट्रवादी भावना र सपना जीवित रहेको देखाउँछ।युवा नेतृत्व: हालका वर्षहरूमा नेपाली युवाहरूले स्टार्टअप, सामाजिक अभियान, र कूटनीतिक मुद्दाहरूमा सक्रियता देखाएका छन्।शैक्षिक प्रगति: नेपालको साक्षरता दर ७१% पुगेको छ (UNESCO, २०२०), र युवाहरूले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा आफ्नो उपस्थिति देखाउन थालेका छन्।तर, सरकारको अक्षमता र भ्रष्टाचारले यी सपनाहरूलाई बाधा पुर्याइरहेको छ। यदि नेतृत्वले सही दिशा प्रदान गर्यो भने, नेपालीहरूका सपनाहरू फेरि उडान भर्न सक्छन्।
८. के नेपालीहरू मृत्युतुल्य छन्?नेपालीहरू मृतुल्य भएका छैनन्। इतिहास र वर्तमानले देखाउँछ कि नेपाली जनता सङ्कटमा पनि एकजुट भएर लड्न सक्षम छन्। उदाहरणका लागि:भूकम्प २०७२: नेपाली जनताले स्वयंसेवकको रूपमा एकअर्कालाई सहयोग गरे।सीमा आन्दोलन: कालापानी विवादमा नेपालीहरूले सडक र सामाजिक सञ्जालमा आफ्नो आवाज उठाए।यद्यपि, आर्थिक सङ्कट र बेरोजगारीले धेरै नेपाली युवाहरूलाई वैदेशिक रोजगारीतर्फ धकेलेको छ (दैनिक १,५०० युवा विदेशिन्छन्, ILO)। यो अवस्थाले नेपालीहरूको मनोबलमा प्रभाव पारेको छ, तर यो मृत्यु होइन– यो पुनर्जागरणको अवसर हो।
९. यदि ग्रेटर नेपाल कायम भएको भए, भारतको अवस्था कस्तो हुने थियो?ग्रेटर नेपालको अस्तित्वले भारतको क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय हैसियतमा ठूलो परिवर्तन ल्याउने थियो:
क्षेत्रीय प्रभुत्वमा ह्रास: भारतको हालको क्षेत्रफल ३२.८ लाख वर्ग किलोमिटर छ। उत्तराखण्ड, हिमाञ्चल, सिक्किम, र पश्चिम बङ्गालका केही भागहरू ग्रेटर नेपालमा समावेश हुँदा भारतको भूभाग १०-१२% ले घट्ने थियो। यसले भारतको दक्षिण एसियामा प्रभुत्व कमजोर बनाउने थियो।
सुरक्षा चुनौती: ग्रेटर नेपालको बलियो सैन्य उपस्थितिले भारतको उत्तरी सीमामा सुरक्षा खतरा बढाउने थियो। हाल भारत-चीन सीमा विवाद जस्तै भारत-नेपाल सीमा तनावको सम्भावना रहने थियो।
आर्थिक प्रभाव: उत्तराखण्ड र हिमाञ्चलका जलविद्युत् र पर्यटन स्रोतहरू ग्रेटर नेपालमा जाने भएकाले भारतको GDP मा ५-७% को ह्रास आउन सक्ने थियो (हालको ३.५ ट्रिलियन डलरको तुलनामा)।कूटनीतिक सम्बन्ध: भारत र ग्रेटर नेपालबीच सहकार्य र प्रतिस्पर्धा दुवैको स्थिति हुने थियो। भारतले आफ्नो प्रभाव कायम राख्न नेपालसँग सन्तुलित सम्बन्ध बनाउनुपर्ने बाध्यता हुने थियो।उदाहरण: हाल भारतले बंगलादेश र श्रीलङ्कामाथि आर्थिक र कूटनीतिक प्रभाव राख्छ। ग्रेटर नेपालको अवस्थामा नेपालले यस्तो प्रभावलाई चुनौती दिन सक्थ्यो।
१०. समकालीन सन्दर्भ र नेपाली स्वाभिमानको पुनर्जागरणग्रेटर नेपालको काल्पनिक परिदृश्यले हामीलाई वर्तमानमा आफ्नो सम्भावना र चुनौतीहरूबारे सोच्न बाध्य बनाउँछ। नेपालीहरूले आफ्नो स्वाभिमान र सपना बिर्सेका छैनन्, तर यी भावनाहरूलाई सही दिशा दिन बलियो नेतृत्व र कूटनीतिक रणनीति आवश्यक छ।
कूटनीतिक पहल: नेपालले कालापानी जस्ता विवादित क्षेत्रहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरू (जस्तै: ICJ) मार्फत आफ्नो दाबी प्रस्तुत गर्नुपर्छ।आर्थिक आत्मनिर्भरता: जलविद्युत्, पर्यटन, र प्राविधिक विकासमा लगानी बढाएर नेपालले आफ्नो आर्थिक आधार बलियो बनाउन सक्छ।राष्ट्रिय एकता: भ्रष्टाचार र राजनीतिक फुटले नेपाली जनताको मनोबल कमजोर बनाएको छ। नेतृत्वले राष्ट्रिय एकतामा जोड दिनुपर्छ।नेपालीहरु मृतुल्य छैनन्। अमरसिंह थापा, बलभद्र कुँवर, र पृथ्वीनारायण शाहको बलिदानले नेपाली स्वाभिमानलाई जीवित राखेको छ। आज हामीलाई नयाँ सपना र सङ्घर्ष चाहिएको छ। ग्रेटर नेपालको भौगोलिक स्वरूप फिर्ता नआए पनि, हामी हाम्रो स्वाभिमान, एकता, र समृद्धिको सपनालाई पुनजन्म दिन सक्छौं।
यदि ग्रेटर नेपाल कायम भएको भए, नेपाल दक्षिण एसियाको एक प्रमुख क्षेत्रीय शक्ति बन्ने थियो, जसले भारत र चीनबीचको रणनीतिक सन्तुलनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने थियो। भारतको क्षेत्रीय प्रभुत्व कमजोर हुने र उसको आर्थिक-सुरक्षा रणनीति प्रभावित हुने थियो। यद्यपि, विश्व प्रभुत्वका लागि ग्रेटर नेपाललाई प्राविधिक विकास र कूटनीतिक रणनीति आवश्यक पर्ने थियो।वर्तमानमा ग्रेटर नेपालको पूर्ण भूभाग फिर्ता ल्याउन सम्भव छैन, तर कालापानी जस्ता क्षेत्रहरूमा कूटनीतिक पहल सम्भव छ। नेपालीहरूले आफ्नो स्वाभिमान र सपना बिर्सेका छैनन्; यो भावना मरेको छैन, यो पुनर्जागरणको प्रतीक्षामा छ। वर्तमान नेतृत्वले इतिहासबाट पाठ सिकेर कूटनीति, आर्थिक विकास, र राष्ट्रिय एकतामा ध्यान दिनुपर्छ। नेपाली जनताको शक्ति सधैं जीवित छ– यो सङ्कटको बेला होस् वा समृद्धिको बाटोमा जनतालाई एकताबद्द गरेर लिन सक्नु नै रास्टृय शक्ति हुनेछ ।