सनातन कालदेखि गुरुकुल, मठमन्दिर, चैत्य र गुम्बाहरूबाट मौखिक शिक्षाको सुरुवात र विकास भयो । जंगबहादुरको युरोप (बेलायत) भ्रमणपछि नेपालमा आधुनिक शिक्षा आरम्भ भयो । शिक्षाको प्रारम्भसँगै विद्यार्थी आन्दोलनको सुरुवात हुन्छ । राणाकालमा खोलिएका तीनधारा पाठशाला र त्रिचन्द्र कलेज मात्रै थिए । जहाँ राजा र राणाका सन्तति र केही ब्राह्मण–पुत्र मात्रै अध्ययन गर्थे । संस्कृत मात्रै पढाइ हुने तीनधारा पाठशालाका विद्यार्थीलाई परीक्षा दिन भारतको वनारस जाँदै गर्दा भारतमा भएको स्वतन्त्रता आन्दोलनको उभारले बिस्तारै छोयो । संस्कृत मात्रै होइन, अब हामीले भूगोल, इतिहास, अर्थशास्त्र, दर्शनलगायत विषय पनि पढ्न पाउनुपर्छ र परीक्षा नेपालमै दिन पाउनुपर्छ भन्ने मागसहित उठेको संगठित पहिलो विद्यार्थी आन्दोलन थियो, २००४ सालको ‘जयतु संस्कृतम्’ आन्दोलन । यसलाई नै विद्यार्थी आन्दोलनको आधारशिला मानिन्छ । 

प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिक दुवै समूहका विद्यार्थीको आयोजनामा गरिएको प्रथम सम्मेलनबाट नेतृत्वका लागि शेरबहादुर देउवा र बालमुकुन्द खरेलबीच रस्साकस्सी भएपछि विकल्पका रूपमा शान्ति निकुञ्ज स्कुलमा कक्षा ९ मा अध्ययनरत आत्माराम खरेल (सुजन) को नेतृत्वमा नयाँ कमिटी चयन भएको थियो । अनेरास्ववियुको नेतृत्वले कम्युनिस्ट पार्टीसित वैचारिक निकटता राख्ने देखिएपछि कांग्रेसनिकट विद्यार्थीहरूले अलग्गै भेला आयोजना गरी वि.सं. २०२७ मा कृष्णप्रसाद भट्टराईको उपस्थितिमा विपिन कोइरालाको अध्यक्षतामा नेपाल विद्यार्थी सङ्घ (नेविसंघ) स्थापना गरे । यहीँबाट अनेरास्ववियु र नेविसंघबीच औपचारिक विभाजन भयो र विद्यार्थीहरू कम्युनिस्ट र कांग्रेस विचारधाराका आधारमा छुट्टिए । त्यतिवेला पञ्चायत निरंकुशताविरुद्ध लड्ने बलियो र सशक्त विद्रोहको मसाल थियो, विद्यार्थी आन्दोलन । यो क्रान्तिको आवाजलाई कमजोर बनाउन पञ्चायत सरकारले आफूनिकट विद्यार्थी सम्मिलित राष्ट्रवादी विद्यार्थी मण्डल गठन गरेको थियो ।

व्यवस्था परिवर्तनका हरेक कालखण्डमा निर्णायक र अग्रगामी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको विद्यार्थी आन्दोलन यतिवेला दिशाहीन बन्दै अन्योलको चौबाटोमा उभिएको छ । अन्याय, अत्याचार र हरेकखाले विभेदविरुद्ध जेहाद छेड्ने विद्यार्थी आन्दोलन निराशा र अन्योलको भुमरीमा रुमल्लिरहेको छ । 
 

चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनपछि अनेरास्ववियुमा व्यापक अन्तरविरोध बढ्दै गयो र पुनः विभाजनको पीडा व्यहोर्नुप¥यो । कम्युनिस्ट पार्टीको एउटा घटक नेकपा (चौम) सँग वैचारिक निकटता राख्ने विद्यार्थीले भारतको अयोध्यामा पाँचौँ सम्मेलन गरी निनु चापागाईंको नेतृत्वमा कमिटी निर्माण गरे । साथै नेकपा (माले) निकट विद्यार्थीले पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा टंक कार्कीको नेतृत्वमा छुट्टै कमिटी गठन गरे ।

यही बिन्दुबाट कम्युनिस्टनिकट विद्यार्थी आन्दोलन विभाजित भयो । चौथो सम्मेलनबाट बनेका दुई वाम विद्यार्थी संगठनकै उत्तराधिकारीका रूपमा आज दर्जनौँ वामपन्थी, प्रगतिशील विद्यार्थी संगठन अखिलका रूपमा अस्तित्वमा छन् । त्यतिवेलाको नेकपा (माले) निकट अखिल पाँचौँको प्रतिनिधित्व आज नेकपा (समाजवादी), एमाले, मालेनिकट विद्यार्थी संगठनले गरिरहेका छन् । नेकपा (चौम) निकट अनेरास्ववियुको प्रतिनिधित्व जनयुद्धको पृष्ठभूमिबाट आएका माओवादी खेमा र मसालनिकट विद्यार्थी संगठनले गर्दै छन् । विद्यार्थी समुदायको हक–अधिकारको पैरवी गर्न र पार्टी वैचारिकीका आधारमा अहिले तीन दर्जनभन्दा वढी विद्यार्थी संगठन क्रियाशील छन् । 

महत्वपूर्ण राजनीतिक कालखण्ड– २००७, २०१७, २०३६, २०४७ र ०६२–६३ मा विद्रोहको मसाल बोक्ने र क्रान्तिको विगुल फुक्नेमा विद्यार्थी संघ–संगठन नै अग्रणी थिए । ती कालखण्डमा परिवर्तनका संवाहक बनेको विद्यार्थी आन्दोलनको संघर्ष र बलिदानको गौरवगाथा स्वर्णिम अक्षरले लेखिएको छ । जसको तुलनामा आजको विद्यार्थी आन्दोलन प्राण नभएको अस्थिपञ्जरजस्तो बनेको छ । भूमिगतकालमा पञ्चायती निरंकुशताविरुद्ध ‘रेडगार्ड स्क्वाड’का रूपमा परिचालित विद्यार्थी नेताहरू पार्टी प्रतिबन्धको वेलासमेत प्रजातन्त्र र बहुदलका विषयमा पार्टीका विचार सञ्चार गर्ने मुखपत्र बनिरहे । गणतन्त्र स्थापनाको आन्दोलनमा निरंकुशताका जन्जिर र कफ्र्यु तोड्ने, प्रहरीका लाठी, अश्रुग्यास र तातो गोली निल्ने विद्यार्थी विद्रोह आज अनेक स्वार्थ, विभाजन र अर्कमण्यताको सिकार हुन पुगेको छ ।

व्यवस्था परिवर्तनका हरेक कालखण्डमा निर्णायक र अग्रगामी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको विद्यार्थी आन्दोलन यतिवेला दिशाहीन बन्दै अन्योलको चौबाटामा उभिएको छ । अन्याय, अत्याचार र हरेकखाले विभेदविरुद्ध जेहाद छेड्ने विद्यार्थी आन्दोलन निराशा र अन्योलको भुमरीमा रुमल्लिएको छ । दबाब, जागरण र प्रतिपक्षीय विद्यार्थी आन्दोलन आज सत्तापक्षका रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्दै छ । कडा परिश्रम, गहिरो अध्ययन, फलामे अनुशासन, अन्याय र विभेदविरुद्ध मसालरूपी विद्रोही संस्कृति बिर्संदै आर्थिक लाभमा लिप्त, अनुशासनहीन आचरण र नैतिक पतनका विभिन्न मुद्दामा मुछिँदै गर्दा विद्यार्थी आन्दोलनको विरासत र गरिमा ओझेलमा परेको छ । यदि हामीले समयमै विद्यार्थी जागरण र आन्दोलनको नेतृत्व गर्न सकेनौँ भने गंगालाल, चिनियाँकाजीलगायत सहिदको रगतले हामीलाई पोल्नेछ ।

नेपालको विद्यार्थी आन्दोलनभित्र हुर्कंदै गएका आपराधिक र अमर्यादित प्रवृत्तिका कारण आज विद्यार्थी आन्दोलनको गौरवपूर्ण विरासतमाथि कालो पोत्ने काम हुँदै छ । एउटै संगठनभित्रका साथीहरूबीच झगडा, कुटाकुट, हतियारको प्रयोग, गुन्डागर्दीका घटना दैनन्दिन बढ्दै गइरहेका छन् । संगठनका नेता–कार्यकर्ताको आर्थिक व्यवहार अपारदर्शी र निकै महँगो हुँदै आएको छ ।

विद्यार्थी नेताहरूले ठेक्कापट्टा कब्जा गर्ने, हप्ता उठाउने, संगठनद्वारा आयोजित कार्यक्रममा उपस्थित नहुने र भाँड्ने, समानान्तर गतिविधि गर्ने, विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति मिलाइदिने भन्दै पैसा लिने र भर्नासमेत नगरी विद्यार्थीको भविष्य बर्बाद पार्नेजस्ता क्रियाकलापले पछिल्लो समयमा तीव्रता पाएको छ । विद्यार्थी नबन्ने तर नेता बनिरहने र सिंहदरबार धाउने, मन्त्रीका पिए बन्ने या यस्तै लाभका पदमा जाने गतिविधिले गर्दा नेपालको विद्यार्थी आन्दोलन आज बदनाम हुँदै गएको छ । विद्यार्थी नेताहरू विश्वविद्यालयका नियमित विद्यार्थी हुँदैनन् । उनीहरू विद्यार्थीका एजेन्डामा बेखबर छन् । केवल पार्टीभित्र पहुँच र सामाजिक प्रतिष्ठाका लागि विद्यार्थी संगठनमा आबद्ध हुँदै छन् । यसरी स्वार्थको राजनीति खेल्न खोज्दा असली विद्यार्थी आन्दोलनले इतिहासको त्यो गर्विलो साख गुमाउँदै छ । 

आज कुनै पनि विद्यार्थी संगठन व्यवस्थित छैनन् । कमिटीका नियमित बैठक हुँदैनन् । संगठनहरू नीति, उद्देश्य र कार्यदिशाविहीन छन् । विद्यार्थी संगठन केवल नक्कली विद्यार्थी नेताको ग्याङ बन्दै छन् । पार्टी र यो मुलुकको सक्षम नेतृत्व उत्पादन गर्ने नर्सरीरूपी विद्यार्थी संगठनमा त्यही पृष्ठभूमिबाट आएका नेताले समेत नजरअन्दाज गरेको पाइन्छ । नेताहरू पनि विद्यार्थी संगठन र यसका नेतालाई केवल आफ्नो गुटको अब्बल सिपाही बनाउन चाहन्छन् । तर, अबको विद्यार्थी आन्दोलनले यही बाटोबाट अगाडि बढ्छ र आफूलाई करेक्सन गर्दैन भने संगठनहरूको औचित्य समाप्त हुने निश्चित छ । र, इतिहासको विरासत मात्रै कायम रहने देखिन्छ ।

समय र परिस्थितिमा आएको परिवर्तनसँगै विद्यार्थी आन्दोलनको समयसापेक्ष कार्ययोजना निर्माण गर्दै विद्यार्थी आन्दोलनलाई अझ सशक्त बनाउनु आजको आवश्यकता हो । विगतमा विद्यार्थी आन्दोलनले खेलेको महत्वपूर्ण भूमिकाको सम्मान गर्दै समाजवादी शिक्षा तथा न्याय र समानतामा आधारित वैज्ञानिक समाजवादी राज्य व्यवस्थाउन्मुख भावी कार्ययोजना कोर्दै विद्यार्थी आन्दोलनका बाँकी कार्यभार पूरा गर्ने प्रतिबद्धतासहित अबको विद्यार्थी आन्दोलन जाग्नुपर्छ ।

विद्यार्थी आन्दोलनलाई पुनर्जागृत गर्न र साख जोगाउन विद्यार्थी संगठनको स्वरूप र कार्यशैलीमा पुनर्संरचना गर्नु वर्तमानको टड्कारो आवश्यकता हो । विज्ञान र प्रविधिमा हुँदै आएको विकासको रफ्तारसित परिचित, वास्तविक विद्यार्थी चरित्र बोक्न सक्ने, विद्यार्थीका अभाव र आवश्यकताको साथी, समाजमा झाँगिएको अन्याय र विभेदविरुद्ध आवाज बुलन्द गर्न सक्ने, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक परिस्थितिको ठोस विश्लेषण गर्न सक्ने क्षमता राख्ने, शिक्षा प्रणाली र शैक्षिक सवालको जानकार नियमित विद्यार्थी मात्रै विद्यार्थी आन्दोलनको नेता बन्न सक्छ । विकास निर्माण र चेतनाको हिसाबले निकै ठूलो परिवर्तन आएको छ । युवापुस्ता द्रुततर सूचना र प्रविधिमा अग्रसर देखिन्छ । 

आजको युग सूचना, ज्ञान र प्रविधिको युग हो । ज्ञान विज्ञानको विकास र बुझाइका दृष्टिकोणबाट अब्बल र प्रविधिमैत्री पुस्ताको नेतृत्व समयसापेक्ष अध्यावधिक हुन नसक्दा विद्यार्थी आन्दोलन असफल हुने खतरा हुन्छ । विद्यार्थी संगठन र यसका नेताहरू राजनीतिक पार्टीका झोले र चाकरीबाज बन्नुहुँदैन । आफूलाई मुलुकको शासन प्रणाली सञ्चालन गर्न सक्ने असल र योग्य व्यक्तिको रूपमा विकास गर्नुपर्छ ।

विद्यार्थी आन्दोलन भ्रष्टाचार, अपारदर्शिता, अपराध र माफियाकरणको गन्धबाट टाढा रहनुपर्छ । विद्यार्थी संगठनका नेताले विश्व परिवेश र तीव्रतर रूपमा विकसित र समृद्ध भइरहेको दुनियाँको प्रगतिको विश्लेषण गर्दै नेपाललाई समृद्ध बनाउने योजना तर्जुमा गर्न सक्नुपर्छ । गहिरो अध्ययन र अनुसन्धानमा आधारित ठोस योजना तर्जुमा गर्दै नेपालमै रोजगारीका सम्भावना र अवसर पहिचान गरी विदेश पलायन हुने जनशक्ति रोक्न भूमिका खेल्नुपर्छ । बर्सेनि लाखौँ विद्यार्थी बिदेसिने परिस्थितिको अन्त्य गर्नु नै आजको विद्यार्थी आन्दोलनको मुख्य चुनौती हो । 

शिक्षा क्षेत्रमा व्याप्त व्यापारीकरण, निजीकरण, माफियाकरण र राजनीतिक भागबन्डाका कारण हाम्रा शैक्षिक संस्था लथालिंग र असफल सिद्ध भएका छन् । जसका कारण नयाँ पुस्ताका विद्यार्थीमा विश्वविद्यालयप्रति विकर्षण पैदा हँुदै आएको छ । हाम्रो शिक्षा गुणस्तरीय नहुँदा र यसले जीवनोपयोगी रोजगारीको प्रत्याभूति नगर्दा आज ठूलो मात्रामा पुँजी र प्रतिभा पलायन भइरहेको छ । यो प्रवृत्तिले आमजनजीवनमा ठूलो निराशा र असन्तुष्टि सिर्जना गरेको छ । 

नेपालको संविधानले मौलिक अधिकारका रूपमा सुनिश्चित गरेको शिक्षालाई वर्तमान सन्दर्भमा ढाल्नु आजको आवश्यकता हो । विश्वव्यापी रूपमा प्रतिस्पर्धी एवं सर्वसुलभ, गुणस्तरीय र रोजगारमूलक शिक्षा बनाउन विद्यमान शिक्षा प्रणालीमा सुधारको आवश्यकता छ । श्रम र प्राकृतिक स्रोत र साधनलाई उत्पादनसँग जोड्ने विषयगत, प्राविधिक र प्रादेशिक विश्वविद्यालय स्थापना गरेर शिक्षाको पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ । सीपलाई उत्पादनसँग र ज्ञानलाई व्यवहारसँग जोड्ने प्राविधिक, स्वावलम्बी, रोजगारमूलक र वैज्ञानिक शिक्षा प्रणालीले मात्रै नेपालले विकास तथा समृद्धि हासिल गर्न सक्छ । अब विद्यार्थी आन्दोलनको मुख्य कार्यभार यही नै बन्नुपर्छ ।